Nằm giữa lòng Hà Nội, hồ Gươm luôn được xem là nơi hội tụ của huyền thoại và biểu tượng, một không gian phản chiếu những yếu tố tinh thần, tôn giáo, vừa linh thiêng huyền bí, vừa lãng mạn giàu chất thơ. Từ ngàn năm trước, hồ Gươm đã mang trong mình bao câu chuyện về nhà Lý, nhà Trần. Thế nhưng, câu chuyện nổi tiếng nhất về hồ Gươm, tạo thành cái tên thiêng liêng - hồ Hoàn Kiếm - lại xuất phát từ truyền thuyết về vua Lê trả kiếm cho rùa vàng, đánh dấu thắng lợi của cuộc chiến đấu 10 năm của nhân dân Việt Nam chống lại quân Minh (1417 - 1427).

Lung linh Hồ Gươm

Chuyện kể rằng, vào thời giặc Minh đặt ách đô hộ ở nước Nam, chúng coi dân ta như cỏ rác, làm nhiều điều bạo ngược khiến thiên hạ căm giận đến xương tủy. Bấy giờ ở vùng Lam Sơn (Thanh Hóa), nghĩa quân của Lê Lợi nổi dậy chống lại chúng, nhưng trong buổi đầu thế lực còn non yếu nên nhiều lần nghĩa quân thất bại. Thấy vậy, đức Long Quân quyết định cho nghĩa quân mượn thanh gươm thần để họ giết giặc. Từ đó nhuệ khí của nghĩa quân ngày một tăng lên. Trong tay Lê Lợi, thanh gươm thần tung hoành khắp các trận địa, làm cho quân Minh bạt vía. Uy thanh của nghĩa quân vang khắp nơi. Gươm thần đã mở đường cho họ đánh tràn ra mãi, cho đến lúc không còn bóng một tên giặc trên đất nước.

Một năm sau khi đuổi giặc Minh, trong một lần vua Lê Lợi cưỡi thuyền rồng dạo quanh hồ Tả Vọng trước kinh thành bỗng gặp một con rùa lớn nhô đầu và mai lên khỏi mặt nước. Theo lệnh vua, thuyền đi chậm lại. Đứng ở mạn thuyền, vua thấy lưỡi gươm thần đeo bên người tự nhiên động đậy. Con rùa vàng nhô đầu lên cao nữa và tiến về phía thuyền vua. Rùa đứng nổi trên mặt nước và nói: “Xin bệ hạ hoàn gươm lại cho Long Quân”. Vua rút gươm đưa về phía rùa vàng. Nhanh như cắt, rùa há miệng đớp lấy thanh gươm và lặn xuống. Hồ Tả Vọng mang tên là hồ Gươm (hay hồ Hoàn Kiếm) từ đó.

Câu chuyện dù mang tính huyền thoại song theo các nhà sử học, cái “cốt” mượn và trả gươm đã ngụ ý về khát vọng hòa bình của dân tộc Việt Nam mà mãi đến ngày nay vẫn là hình ảnh gây được nhiều cảm xúc nhất khi nhắc đến hồ Gươm, thể hiện chất nền sâu thẳm của nền văn hiến Thăng Long đã ngàn năm tuổi. Huyền thoại hồ Gươm cũng là bằng chứng cho lòng yêu hòa bình thiết tha của người Việt Nam, của Thăng Long - Hà Nội. Đất nước bao giờ cũng muốn hòa bình để dựng xây, nhưng nếu có xâm lược, thì gươm của “Thần linh nước Nam” lại được trao cho một dân tộc anh hùng bất khuất để bảo vệ vẹn toàn đất nước mà các vua Hùng đã có công tạo dựng từ 4.000 năm trước. Hồ Gươm vì thế luôn là biểu tượng thiêng liêng trong tâm khảm mỗi người dân Việt.
Trong quần thể của thắng cảnh đẹp nổi tiếng Hà Nội này còn có tượng vua Lê, Tháp Rùa, đền Ngọc Sơn, cầu Thê Húc, tháp Hòa Phong, đền Bà Kiệu và Tháp Bút. Đây là công trình được xây dựng bởi một người Hà Nội, một sĩ phu Bắc Hà, Phương Đình Nguyễn Văn Siêu (1795 - 1872). Tháp Bút nằm ở cạnh hồ, đối với đài nghiên nằm ở bờ hồ. Mỗi ngày, cứ vào đúng 12 giờ trưa, bóng của Tháp Bút ngả xuống chấm mực trong đài nghiên, tạo thành một biểu tượng tuyệt đẹp cho học vấn. 

Cho đến hôm nay, sự ngự trị về tinh thần của Hồ Gươm vẫn không ngừng được khắc sâu vào lịch sử của người Hà Nội. Nó vừa có ý nghĩa vật chất, vừa có ý nghĩa tinh thần, góp phần tạo nguồn cảm hứng cho những chiêm ngưỡng và khám phá. Ở đó, người ta vừa sống một cuộc sống hiện tại, vừa có thể nhìn về quá khứ và hướng tới tương lai.

HẢI TRIỀU (Theo Báo CA TP.HCM)